Giấc mơ là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về giấc mơ

Giấc mơ là một hiện tượng tâm lý xảy ra trong khi ngủ, đặc biệt trong giai đoạn REM (Rapid Eye Movement). Trong trạng thái này, mắt di chuyển nhanh dưới mí, hoạt động não bộ tăng cao, trong khi cơ thể tạm thời mất khả năng vận động chủ động. Giấc mơ bao gồm chuỗi hình ảnh, cảm xúc, âm thanh, thậm chí là trải nghiệm xúc giác hoặc logic, xuất hiện và biến đổi không theo quy luật.

Các nghiên cứu khoa học cho thấy mỗi người có thể mơ từ 3 đến 6 lần mỗi đêm, mỗi giấc kéo dài từ vài phút đến hơn 30 phút. Tuy nhiên, hầu hết giấc mơ bị lãng quên hoàn toàn trong vòng vài phút sau khi tỉnh dậy. Mặc dù là hiện tượng phổ biến toàn cầu, bản chất chính xác của giấc mơ – tại sao chúng ta mơ, giấc mơ có chức năng gì, có phản ánh hiện thực không – vẫn còn là đề tài tranh luận trong giới nghiên cứu thần kinh và tâm lý học.

Sinh lý học của giấc mơ

Giấc mơ liên quan mật thiết đến các giai đoạn sinh lý trong chu kỳ giấc ngủ, gồm bốn giai đoạn chính: N1, N2, N3 (non-REM) và REM. Trong đó, giai đoạn REM là lúc hoạt động mơ đạt đỉnh điểm. Đây là giai đoạn có đặc trưng bởi điện não đồ (EEG) tương tự trạng thái tỉnh thức, mắt chuyển động nhanh và cơ vân bị ức chế.

Các vùng não được kích hoạt mạnh mẽ trong lúc mơ gồm:

• Thùy chẩm: xử lý hình ảnh và thị giác
• Hạch hạnh nhân (amygdala): xử lý cảm xúc, đặc biệt là sợ hãi và lo lắng
• Vùng vỏ não trước trán (prefrontal cortex): kiểm soát tư duy logic, hoạt động yếu trong khi mơ

Sự suy giảm hoạt động ở vùng vỏ não trước trán giải thích lý do vì sao giấc mơ thường phi logic, không theo quy tắc nhân quả.

Dưới đây là bảng so sánh đặc điểm hoạt động não giữa các giai đoạn ngủ:

Giai đoạn ngủ	Hoạt động điện não	Khả năng mơ	Đặc điểm sinh lý
N1 (Ngủ nông)	Giảm nhẹ	Thấp	Dễ bị đánh thức
N2	Xuất hiện sleep spindles	Trung bình	Ổn định, không chuyển động mắt
N3 (Ngủ sâu)	Sóng chậm (delta)	Thấp	Phục hồi thể chất
REM	Giống trạng thái thức	Cao	Chuyển động mắt nhanh, cơ bắp bị ức chế

Các lý thuyết về chức năng của giấc mơ

Giấc mơ có thể đảm nhiệm nhiều chức năng khác nhau tùy theo quan điểm học thuật. Trong tâm lý học, sinh học tiến hóa và thần kinh học nhận thức, có ba nhóm lý thuyết phổ biến nhất:

• Lý thuyết xử lý thông tin: cho rằng giấc mơ hỗ trợ bộ não xử lý, phân loại và củng cố thông tin nhận được trong ngày. Quá trình này giống như việc "lưu trữ" và "dọn dẹp" bộ nhớ.
• Thuyết mô phỏng mối đe dọa: cho rằng giấc mơ cho phép con người mô phỏng các tình huống nguy hiểm trong môi trường an toàn, nhằm cải thiện khả năng phản ứng khi gặp nguy hiểm thật sự.
• Lý thuyết điều hòa cảm xúc: nhấn mạnh vai trò của giấc mơ trong việc điều chỉnh các cảm xúc tiêu cực, giúp tâm lý cân bằng và ổn định hơn sau khi tỉnh dậy.

Một nghiên cứu đăng trên NeuroImage (2020) chỉ ra rằng các khu vực não liên quan đến trí nhớ cảm xúc, như hạch hạnh nhân và hồi hải mã (hippocampus), được kích hoạt mạnh trong giấc mơ REM. Điều này củng cố cho lập luận rằng giấc mơ đóng vai trò thiết yếu trong việc tổ chức ký ức và điều chỉnh cảm xúc.

Ngoài ra còn tồn tại các lý thuyết ít phổ biến hơn, như:

1. Lý thuyết tiến hóa nhận thức
2. Lý thuyết kiến tạo bản ngã (Self-Construction Theory)
3. Lý thuyết loại bỏ nhiễu thông tin (Reverse Learning Theory)

Những lý thuyết này nhấn mạnh rằng giấc mơ có thể là sản phẩm phụ của các quá trình sinh học hoặc cơ chế thích nghi hành vi trong tiến hóa.

Giấc mơ và trí nhớ

Giấc mơ không chỉ là hiện tượng cảm giác mà còn có liên hệ chặt chẽ với quá trình ghi nhớ. Trong giấc ngủ, đặc biệt là giai đoạn REM, não tái kích hoạt các mô hình thần kinh đã được hình thành trong lúc thức. Cơ chế này giúp củng cố trí nhớ dài hạn, chuyển từ vùng hippocampus sang vỏ não.

Một nghiên cứu trên tạp chí Nature Neuroscience (2007) phát hiện rằng hoạt động thần kinh trong khi mơ tái tạo lại các mẫu sóng neuron tương tự như lúc học tập. Đặc biệt, những người có giấc mơ liên quan đến nhiệm vụ đã học trong ngày có khả năng ghi nhớ và thực hiện tốt hơn so với người không mơ hoặc mơ nội dung không liên quan.

Có thể phân loại trí nhớ liên quan đến giấc mơ thành ba nhóm:

• Trí nhớ khai báo (Declarative): kiến thức sự kiện, dữ liệu
• Trí nhớ không khai báo: kỹ năng vận động, thói quen
• Trí nhớ cảm xúc: gắn liền với các phản ứng tâm lý

Tất cả các loại trí nhớ này đều có dấu hiệu được cải thiện sau khi ngủ, đặc biệt là nếu trong khi ngủ đã diễn ra giấc mơ liên quan.

Dưới đây là một sơ đồ tổng quát quá trình liên kết giữa giấc mơ và bộ nhớ:

Giai đoạn	Vùng não liên quan	Chức năng chính
Học tập	Hippocampus	Lưu trữ tạm thời
Ngủ (NREM + REM)	Hippocampus → Cortex	Chuyển đổi và củng cố ký ức
Thức dậy	Neocortex	Truy xuất ký ức dài hạn

Giấc mơ và sức khỏe tâm thần

Mối liên hệ giữa giấc mơ và sức khỏe tâm thần đã được ghi nhận rõ ràng trong nhiều nghiên cứu lâm sàng và thực nghiệm. Giấc mơ phản ánh trạng thái tinh thần và cảm xúc, đồng thời ảnh hưởng đến quá trình xử lý cảm xúc trong lúc ngủ. Những thay đổi về nội dung hoặc tần suất giấc mơ thường là dấu hiệu sớm của các rối loạn tâm lý.

Người mắc rối loạn lo âu, trầm cảm hoặc rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD) thường có giấc mơ tiêu cực, lặp đi lặp lại hoặc ác mộng dữ dội. Một nghiên cứu công bố trên JAMA Psychiatry cho thấy, 90% bệnh nhân PTSD có ác mộng liên quan đến sự kiện gây chấn thương. Việc sử dụng giấc mơ như một chỉ dấu lâm sàng đang ngày càng được chú trọng trong thực hành tâm lý trị liệu.

Các dạng trị liệu tiếp cận giấc mơ bao gồm:

• Imagery Rehearsal Therapy (IRT): giúp người bệnh viết lại nội dung giấc mơ và luyện tập phiên bản tích cực trong tâm trí.
• Liệu pháp phân tích giấc mơ: dựa trên phương pháp Freud hoặc Jung để giải mã biểu tượng trong giấc mơ.
• Liệu pháp nhận thức-hành vi (CBT): tích hợp giấc mơ vào quá trình phân tích niềm tin và cảm xúc tiêu cực.

Các phương pháp này đã cho thấy hiệu quả rõ rệt trong việc giảm tần suất ác mộng và cải thiện chất lượng giấc ngủ.

Ác mộng và rối loạn liên quan đến giấc mơ

Ác mộng là những giấc mơ có nội dung tiêu cực, gây sợ hãi, lo lắng hoặc cảm xúc dữ dội, thường khiến người mơ tỉnh giấc đột ngột. Khi xảy ra thường xuyên, ác mộng có thể dẫn đến mất ngủ mạn tính, lo âu và suy giảm chức năng trong ngày. Theo Sleep Foundation, khoảng 2-8% người trưởng thành gặp rối loạn ác mộng.

Một dạng rối loạn nghiêm trọng hơn là RBD (REM Sleep Behavior Disorder), trong đó người bệnh thực hiện các hành vi vật lý tương ứng với giấc mơ do mất chức năng ức chế cơ bắp trong giấc ngủ REM. Những hành vi này có thể bao gồm đá, đấm, la hét, gây nguy hiểm cho người ngủ cùng.

Bảng dưới đây tóm tắt một số rối loạn liên quan đến giấc mơ:

Rối loạn	Triệu chứng chính	Hệ quả
Ác mộng mạn tính	Giấc mơ tiêu cực, tỉnh giấc lo âu	Mất ngủ, rối loạn cảm xúc
REM Sleep Behavior Disorder (RBD)	Hành vi vật lý trong khi mơ	Chấn thương, mất an toàn khi ngủ
Night Terror (khủng hoảng đêm)	Gào thét, đổ mồ hôi, hoảng loạn (thường ở trẻ)	Gián đoạn giấc ngủ, rối loạn hành vi

Giấc mơ sáng suốt (Lucid Dream)

Giấc mơ sáng suốt là trạng thái trong đó người mơ nhận thức được rằng mình đang mơ và đôi khi có khả năng điều khiển diễn biến của giấc mơ. Hiện tượng này xảy ra tự nhiên ở khoảng 20-30% dân số, trong khi khoảng 1% có thể trải nghiệm lucid dream thường xuyên.

Nghiên cứu công bố trên tạp chí Sleep (2020) cho thấy hoạt động ở vùng vỏ não trước trán được tăng cường trong lucid dream, trái ngược với giấc mơ thông thường. Điều này làm tăng khả năng tự nhận thức và kiểm soát hành vi trong mơ – một đặc điểm được gọi là metacognition.

Ứng dụng của lucid dream bao gồm:

• Giảm ác mộng thông qua kiểm soát nội dung mơ
• Thực hành kỹ năng (như chơi nhạc, thể thao)
• Tự phát triển bản thân và khám phá tiềm thức

Một số người luyện tập lucid dream qua các kỹ thuật như kiểm tra thực tại (reality checks), nhật ký giấc mơ và phương pháp WILD (Wake-Initiated Lucid Dream).

Ảnh hưởng của yếu tố bên ngoài đến giấc mơ

Nội dung và cường độ của giấc mơ chịu ảnh hưởng từ nhiều yếu tố bên ngoài. Tình trạng sức khỏe, môi trường ngủ, thuốc và chất kích thích đều có thể thay đổi đặc điểm giấc mơ.

Một số yếu tố phổ biến:

• Chất hóa học: thuốc chống trầm cảm (SSRIs), chất ức chế MAO có thể giảm hoặc thay đổi nội dung giấc mơ.
• Thực phẩm: thức ăn giàu tyramine (như phô mai cứng, chocolate) có thể gây mơ nhiều hơn.
• Âm thanh/mùi: mùi hoa oải hương giúp tạo giấc mơ tích cực hơn, âm thanh như tiếng nước chảy có thể gợi giấc mơ liên quan đến thiên nhiên.

Giấc mơ cũng bị ảnh hưởng bởi các trạng thái sinh lý như:

1. Stress và căng thẳng kéo dài
2. Thiếu ngủ hoặc ngủ gián đoạn
3. Thay đổi múi giờ và nhịp sinh học

Tất cả những yếu tố này có thể làm tăng tần suất mơ và gây ra các giấc mơ tiêu cực hoặc rối loạn giấc ngủ.

Giấc mơ trong các nền văn hóa và tôn giáo

Giấc mơ từng được coi là con đường kết nối con người với thần linh hoặc thế giới siêu hình trong nhiều nền văn hóa. Người Ai Cập cổ đại có “sách giải mã giấc mơ”, người Hy Lạp xem giấc mơ là lời tiên tri, trong khi văn hóa Đông Á lại gán cho giấc mơ vai trò biểu tượng hoặc phản ánh nhân cách.

Trong phân tâm học, Freud cho rằng giấc mơ là biểu hiện của những ước muốn bị dồn nén. Còn Carl Jung tin rằng giấc mơ là cách tiềm thức biểu hiện “nguyên mẫu” (archetypes) – hình ảnh mang tính phổ quát, tượng trưng cho những yếu tố tâm linh sâu xa của con người.

Một số ví dụ về quan niệm tôn giáo:

• Kitô giáo: nhiều đoạn trong Kinh Thánh nhắc đến giấc mơ tiên tri (như giấc mơ của Joseph)
• Hồi giáo: giấc mơ được xem là hình thức mặc khải cá nhân
• Phật giáo: giấc mơ có thể là dấu hiệu nghiệp lực hoặc cảnh báo từ tâm thức

Các quan điểm này góp phần tạo ra sự đa dạng trong cách nhìn và diễn giải giấc mơ ở nhiều cộng đồng trên thế giới.

Giấc mơ dưới góc độ khoa học thần kinh nhận thức

Giấc mơ là sản phẩm phức tạp của não bộ, phản ánh khả năng tổ chức thông tin, xử lý cảm xúc và duy trì bản ngã trong trạng thái không tỉnh táo. Trong khoa học thần kinh nhận thức, giấc mơ được xem là hoạt động tự phát của hệ thần kinh – nơi các vùng não tương tác mà không có đầu vào từ môi trường thực tế.

Một số mô hình hiện đại xem giấc mơ như mạng lưới neuron tự kích hoạt trong khi thiếu kiểm soát từ vỏ não điều hành. Các công nghệ như fMRI và PET đã xác định được “mạng mặc định” (default mode network) hoạt động mạnh trong lúc mơ – tương tự như khi trí óc “lang thang” lúc thức.

Các nhà nghiên cứu trí tuệ nhân tạo cũng thử mô phỏng quá trình sinh giấc mơ thông qua mạng nơron nhân tạo, như mô hình DALL·E hoặc DeepDream. Những nỗ lực này không chỉ hỗ trợ hiểu thêm về giấc mơ, mà còn mở ra ứng dụng trong sáng tạo và công nghệ.

Tài liệu tham khảo

1. Principles and Practice of Sleep Medicine – NCBI
2. Neuroimaging studies of dreaming
3. Hippocampal replay contributes to memory consolidation
4. Lucid dreaming: A state of consciousness with features of both waking and non-lucid dreaming
5. Sleep Foundation: Nightmares and Disorders
6. Nightmare Disorder and PTSD – JAMA Psychiatry
7. OpenAI – DALL·E Research
8. Deep Dream Generator